Çalışanların Serbest Zaman Kullanımı

Fazla çalışma karşılığında verilen serbest zaman, işçilerin fiziksel ve zihinsel sağlığını korumak için önemli bir ara dinlenme fırsatı sunar. Bu serbest zaman, işçilerin fazla çalışma yaptıkları saatlerin telafisi olarak verilir ve çalışma süresinden sayılır. Özellikle yoğun çalışma temposuna maruz kalan işçiler için bu dinlenme zamanı, sağlık ve refahlarını korumak adına kritik bir öneme sahiptir.

Bu serbest zaman, işçilere ödenen zamlı fazla çalışma ücreti yerine geçer. Ancak işçilerin maddi olarak zarara uğramaması için bu dinlenme zamanı ücret kaybına neden olmamalıdır. Yani işçiler fazla çalışma karşılığında alacakları normal ücretten mahrum bırakılmamalıdır. Aksine işçilerin bu serbest zamanı, maaşlarından herhangi bir kesinti olmadan tam olarak kullanmaları sağlanmalıdır.

Bu serbest zamanın, işçilerin sağlığını korumaya yönelik bir amacı vardır. Yoğun çalışma koşullarında düzenli dinlenme fırsatı sunularak işçilerin stres seviyelerinin azaltılması, yorgunluklarının giderilmesi ve iş performanslarının artırılması hedeflenir. Ayrıca bu dinlenme zamanı, işçilerin aileleriyle ve hobileriyle zaman geçirmelerine, dinlenmelerine ve yeniden enerji kazanmalarına olanak tanır.

Çalışan Serbest Zaman Kullanımı Talep Edebilir mi?

Fazla mesailer için ödenen ücretin alternatiflerinden biri de serbest zamandır. İş Kanunu'nda belirtilen tanıma göre fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan bir işçi, talep etmesi halinde işverene yazılı olarak başvurarak bu ek çalışmalar karşılığında zamlı ücret yerine serbest zaman kullanabilir. Bu düzenleme, işçilere fazla mesailerinin telafisi olarak serbest zaman verilmesini sağlar.

İşçi; fazla çalıştığı her saat için 90 dakika, fazla sürelerle çalıştığı her saat için ise 75 dakika serbest zaman talep edebilir. Bu serbest zaman, işveren tarafından belirlenen uygun bir zamanda kullanılabilir.  Bu sürelerin işçi lehine artırılabilmesi de mümkündür.

4857 sayılı İş Kanunu'nun 41. maddesinin 5. fıkrası ile Fazla Çalışma Yönetmeliği’nin 6. maddesi uyarınca işçiler hak ettikleri serbest zamanı önceden yazılı olarak işverene bildirmeleri koşuluyla kullanabilirler. İşveren, işin veya iş yerinin gerekliliklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içinde aralıksız ve ücretinde herhangi bir kesinti olmadan bu serbest zamanı işçilere sağlamakla yükümlüdür. Ancak İş Kanunu ve iş sözleşmeleri gereği işçilere tanınmış olan resmi tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullanılamaz.

Öte yandan 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu'nun 402. maddesinin ikinci fıkrasında, işverenin işçinin rızasıyla fazla çalışma ücreti yerine uygun bir zamanda fazla çalışma süresine orantılı olarak izin verebileceği belirtilir. Bu düzenleme, işveren ve işçi arasında karşılıklı bir anlaşma sağlanarak fazla mesai karşılığında izin verilmesini mümkün kılar.

Fazla çalışmanın karşılığı olarak ücret yerine serbest zaman izni kullanılması için işçinin yazılı talebi gereklidir. İşveren, işçinin talebine bağlı olarak serbest zaman iznini sağlamakla yükümlüdür. Ancak işveren bu durumu kendi lehine kullanarak fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman izni veremez.

Fazla Çalışma Ücreti ve Serbest Zaman Hesaplaması Nasıl Yapılır?

İş Kanunu'na göre fazla süreli çalışmalar için işçilere en az ücretin %25 fazlası ile ödeme yapılmalıdır. Bu düzenleme, işçilerin ek çalışma saatlerindeki emeklerinin değerini korumayı amaçlar. Ancak işçilerin sadece ek ücret almak yerine fazla çalışma saatlerini serbest zaman olarak kullanma seçeneği de bulunur. Haftalık çalışma süresi 45 saatin altında olan iş yerlerinde yasal süre olan 45 saate dek yapılacak fazla süreli çalışmalar için işçiye ücretinin en az %25 fazlası ödenmelidir.

Eğer işçi fazla çalışma saatlerini serbest zaman olarak kullanmayı tercih ederse her bir fazla çalışma saati için 1 saat 15 dakika serbest zaman verilmelidir.

Örneğin haftalık 40 saatlik bir çalışma süresine sahip bir iş yerinde bir işçi 3 saat fazla çalışmışsa bu fazla çalışma için ödenecek ücret %25 zamlı olacaktır. Ancak eğer bu fazla mesai, ücret yerine serbest zaman izni olarak kullanılmak istenirse 3 saatlik fazla çalışma süresine karşılık olarak 3 saat 45 dakika serbest zaman izni verilecektir. Bu düzenleme, işçilere fazla çalışma saatlerini serbest zaman olarak kullanma esnekliği sağlar.

Serbest Zaman Talebi Ne Zaman Yapılmalıdır?

Fazla çalışma yapan işçilerin, hak ettikleri ücretin ödenmesinden önce işverene serbest zaman izni talebinde bulunmaları gerekir. Bu talep, işçilerin ek çalışma saatlerine karşılık olarak serbest zaman kullanma isteğini ifade eder. Ancak işverenlerin işçilere yapacakları fazla çalışma karşılığında ücret ödemeleri durumunda işçinin serbest zaman talebi dikkate alınmaz.

Serbest Çalışma Zamanı Hakkının Geçerlilik Süresi Nedir?

İşçilerin hak ettikleri serbest zamanı kullanma süresi, İş Kanunu'na göre 6 ay olarak belirlenmiştir. Bu süre içinde işçiler fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yaptıktan sonra bu fazla çalışma ücreti ödenmeden önce serbest zamanlarını talep etmelidirler. İşveren, işçinin serbest zaman talebini, fazla çalışma ücretinin ödenmesinden önce kabul etmelidir.

İş Kanunu net bir şekilde serbest zaman kullanımı için 6 aylık bir süre öngörür. Bu süre, işçilerin serbest zamanlarını kullanma hakkını belirler. Altı aylık süre dolmadan önce işçilerin serbest zamanlarını kullanmaları gerekir. Altı aylık süre dolduktan sonra işçilerin serbest zamanları paraya dönüşür ve işveren tarafından ödenmesi gereken bir ücret haline gelir. Taraflar arasında anlaşma olsa bile altı ayın sonunda serbest zaman kullanımı mümkün değildir. Bu düzenleme, işçilerin serbest zamanlarını vaktinde kullanmalarını teşvik etmek ve işçi haklarını korumak amacıyla yapılmıştır.

Yıllık İzin Süresi Serbest Zamandan Sayılır mı?

Serbest zaman, iş günleri içinde ve aralıksız olarak sağlanmalıdır. Yasal düzenlemeler, işçilerin çalışma günlerindeki dinlenme fırsatlarını güvence altına alır ve işçilerin iş hayatıyla kişisel yaşamları arasında denge kurmalarına olanak tanır. Fakat serbest zaman diliminin belirlenmesi için bazı kriterler vardır.

Örneğin iş yerinde haftanın 5 iş günü çalışılıyor ve cumartesi günleri çalışılmıyorsa cumartesi günleri serbest zaman olarak kabul edilemez. Aynı şekilde kanun ve iş sözleşmelerinden kaynaklanan diğer bayram ve genel tatil günlerinde de işçilere serbest zaman verilemez. Bu tatil günlerinde işçilerin dinlenme hakkı korunmalı ve serbest zamanları bu günlerle çakışmamalıdır.

Ayrıca serbest zamanın yıllık izinlerle çakışması da mümkün değildir. Yıllık izinler, işçilerin yasal olarak belirlenmiş tatil haklarıdır ve işverenler tarafından işçilere sağlanmalıdır. Bu nedenle serbest zaman ve yıllık izinlerin birbiriyle çakışmaması, işçilerin tatil haklarının korunması açısından önemlidir.

Serbest Zaman Kullandırmamanın Cezası Var mı?

Herhangi bir işveren, işçinin hak ettiği serbest zamanı vermeyi reddetmesi durumunda İş Kanunu'nun 41. maddesine muhalefetten dolayı cezai yaptırımlara tabi tutulabilir. Bu durumda işverenlere İş Kanunu'nun 102/C maddesi uyarınca idari para cezası uygulanabilir.

İşveren, işçinin hak ettiği serbest zamanı hiçbir haklı nedeni olmaksızın 6 ay içinde kullanmasını sağlamazsa işçi iş sözleşmesini haklı nedenle feshetme hakkına sahiptir. İşçi, süresinde kullanılmayan serbest zaman talebini ileri sürme hakkına sahiptir. Ayrıca işçi istediği takdirde fazla çalışma karşılığında hak ettiği ücreti de talep edebilir.

Sözleşmesi Sona Eren İşçinin Serbest Zaman Hakkı Ne Olur?

İşçinin serbest zaman izni talebinde bulunduğu ancak iş sözleşmesinin sonlandırıldığı bir durumda işçi, talep ettiği serbest zamanı kullanamaz. Ancak bu durumda işveren, işçinin talep ettiği serbest zaman iznine denk gelen fazla çalışma saatlerinin ücretini ödemekle yükümlüdür. Bu durumda iş sözleşmesinin sonlandırılma şekli önemli değildir, çünkü işçi bu ücreti çalıştığı süre içinde hak etmiştir.

Kaynak: Benefits